Fryslân: sûnder mis de meast eigensinnige provinsje fan Nederlân. En neffens mannichien ek de moaiste. Net foar neat wurdt Fryslân alle jierren troch hûnderttûzenen toeristen besocht. Hoewol it yn’e simmer op guon plakken bêst drok wêze kin, stiet Fryslân yn it algemien synonym foar romte en rêst. Nearne yn Nederlân treffe jo sa’n grutte ôfwikseling yn lânskippen oan as krekt yn Fryslân.

It ymposante Waadgebiet, de Waadeilannen, mei har einleaze strân, it skitterjende, foar in grut part ûnûntdutsen terpengebiet, it unike beamtegrien fan de noardlike Fryske Wâlden, de bosken yn it súdeasten fan’e provinsje, de prachtige gloaiing fan Gaasterlân, de skitterjende Iselmarkust en fansels de ferneamde Fryske Marren. It prachtige, ôfwikseljende lânskip giet hân yn hân mei in rike en farieerde natuer. Fjouwer fan de yn totaal tweintich Nasjonale Parken lizze yn Fryslân: Skiermuontseach, it Lauwersmargebiet, de âlde Feanen en it Drints-Fryske Wold. Boppedat hat de Unesco yn 2009 it hiele Waadgebiet oanwiist as wrâlderfguod. Utsein dy grutte parken telt Fryslân ek in heap lytste lânskiplike plakjes dy’t beheard wurde troch It Fryske Gea en Natuermonuminten. Omtrint oeral yn Fryslân is de rike kultuerhistoarje sichtber en fielber yn ieuwenâlde tsjerkjes, âlde diken, mûnen, fearten, feanôfgravings, kanalen en fansels de ferneamde Fryske Alvestêden.

Dêrnjonken telt Fryslân in soad fan lytsskalige en faak tige nijskjirrige musea dy’t de lokale skiednis op in orizjinele wize beljochtsje. Mar Fryslân hat mear te bieden dan allinne it ferline! Sjoch mar: muzyk, teater, sjongspullen.... Eveneminten yn Fryslân? Wa kin net de Alvestêdentocht, de Snitswike, it Skûtsjesilen of de P.C., it Wimbledon fan it keatsen. Mar der binne yn Fryslân noch tal fan oare eveneminten, sawol grut as lyts. Fryslân: de meast folsleine provinsje fan ús lân. Fryslân hat elkenien wat te bieden: jong, âld, húshâldings mei bern, leafhawwers fan rêst en romte, mar ek dyjingen dy’t wat mear aksje wolle. Fryslân is alles: skitterjende lânskippen, in prachtige natuer, in rike kultuer,

by’t soad aktiviteit en in gemoedlike sfear. En yn Fryslân kin men fan alles: fytse, kuierje, winkelje, lekker ite, einleas farre, sile, skielerje of hynsteride, op it strân lizze, draakje fleane, strânsile en swimme, reedride, iissile, ijsko ite, op in terras sitte...

Wolkom yn Fryslân!

De stêd Harns hat syn groei en bloei te tankjen oan de see. It wie ynearsten in buorskip fan fiskers en skippers, dat by it tsjerkedoarp Almenum hearde. Yn 1234 moat Harns stedsprivileezjes krigen ha. Hannel op Ingelân, Hamburg, Skandinavië en oare Eastseelannen brocht wolfeart. Yn 1500 waard der in earste haven groeven.

Healwei de 16e ieu groeide de stêd eksplosyf: sy ferfjouwerfâldige yn oerflakte, der kaam in festing omhinne en waard foarsjoen fan twa romme binnehavens. De rykdom drukte de stêd út yn fraaie stedspoarten yn renêssânsestyl en in stedshûs. De poarten binne yn de 18e ieu sloopt. Dêrfoar yn it plak kaam in rige ek yndruk meitsjende izeren brêgen. Oan de Voorstraat stiet de 16e-ieuske riedhûstoer, dy‘t faak fernijd is. Hy draacht de patroanhillige fan de stêd, Sint-Michaël. De ierdsingel stiet ek yn de foargevel fan it stêdshûs oan de Noorderhaven dat yn 1730 troch stêdsboumaster Hendrik Norel yn barokstyl ferboud is.

Oan de súdkant fan de Noorderhaven stiet in oantal pakhuzen, sa as it oarspronklik 17e-ieuske pakhús Java, mei in fraaie tutegevel út de17e ieu en in hûs mei in trepgevel út 1694. In pronkje is it pakhús by de Roepersteeg mei in trepgevel en gevelstiennen mei Venus, Ceres, Bacchus en Aeolus. Oan it ein fan de Noorderhaven leit de Grote Sluis dy‘t oarspronklik út 1524 datearret, mar nei de tiid ferskillende kearen fernijd is. Op de lânhaden binne fjouwer skylddragende liuwen mei stedswapen pleatst. Oan de noardkant fan de Noorderhaven stean gâns wat foarname wenhuzen en ymposante pakhuzen. Ien pân hat in ferrassing op it dak, want de dakkajút wurdt flankearre troch Neptunus en Mercurius. Fierder stiet der in pân mei in bekroaning mei in gevelbreed fronton mei dêrop foarstellings fan hannel en skipfeart.

Noardlik fan de Noorderhaven leit de lytse Zoutsloot as wetterier fan de regelmjittige stedsútwreiding út it lêst fan de 16e ieu. De skildereftige grêftehuzen út de 17e ieu en foaral de 18e ieu binne systematysk restaurearre, ek de wat minder ymposante eksimplaren. Oan de eastlike râne fan de binnestêd leit de Engelse Tuin, it stedspark dat fan1843 ôf oanlein waard op de diels ôfgroeven festingwâlen, want dy wienen as wurkferskaffingsprojekt ûntmantele. It Franekerend hie op de kaden in keur oan fariearde monumintale pânen, sa as it Heerenlogement en it hoekepân oan de William Boothstraat mei in 18e-ieuske yngongspartij, de fraaiste fan Harns.

De âldste toer fan Harns, dy fan de Grote Kerk of de Dom van Almenum datearret al út it lêst fan de 12e ieu. It is in toer fan dowestien fan it âlde doarp Almenum. De tsjerke waard yn de 18e ieu op inisjatyf fan it stedsbestjoer ôfbrutsen. Der kaam yn 1772-1775 in nije tsjerke efter de toer, in tige hege krústsjerke. It ienfâldige gebou is mitsele fan giele stientsjes, sûnder mis út in Harnzer stienbakkerij. Ynwindich is yn in ymposant fersieringsskema yn Lodewijk XVI-styl, de ekselinte kânsel- en oargelpartij fan A.A. Hinsch mei snijwurk fan J.G. Hempel it hichtepunt.

Foarby de âlde (dimpte) wetterlopen Lanen en Schritsen strekt him de yn 1597 groeven Zuiderhaven út. Oan de súdkant leinen ea de werven fan de Fryske admiraliteit. De noardkant wurdt dominearre troch de Sint-Michaëlstsjerke, in grutte neo-goatyske krúsbasilyk (1881) mei in hege toer, dy ‘t it silhûet tegearre mei dy fan de Grote Kerk fierhinne bepaalt. Oan de Grote Bredeplaats stiet ien fan de moaiste pakhuzen te pronk: ‘De Blauwe Hand’. Oan de Voorstraat stiet ek in ferskaat oan monumintale pânen, sa as dat fan museum it Hannemahuis, dêr‘t de skiednis fan de stêd presintearre wurdt.

Harns siet lange tiid opsletten tusken de stedsgrêften yn, mar yn de 20e ieu kamen der stedsútwreidings. Earst yn it easten (begjin fan de 20e ieu) en noardeasten (fan de tweintiger jierren ôf) en letter (fuort nei de oarloch) yn it suden, al gau folge mei grutte wiken oan ‘e oare kant fan de autodyk N31. Oan de seekant kamen stik foar stik de Voorhaven, Nieuwe Willemshaven, Visserijhaven en Industriehaven ta stân. Resint koe in twadde, grutte yndustryhaven yn de Riedpolder groeven wurde.

Goede waar priizget himsels. Dat jildt eins ek foar Gaasterlân, in unyk stikje Nederlân. It licht gloaiende lânskip lit in tige grutte fariaasje sjen: greiden, boulân, bosk, heide, reidlannen, sompe, wetter, leechlizzende bedike polders en heechlizzende ’gaasten’ en kliffen. Ieuwen lyn al wie it gebiet ’tusken Mar en Klif’ (de Fryske marren en de kliffen by de Iselmar lâns) yn trek as wengebiet foar de adel. En doe`t yn de twadde helte fan de njoggentjinde ieu hiel stadich it toerisme begûn op te kommen, wie Gaasterlân net om `e nocht ién fan de earste gebieten dy`t dêrfan profitearren. Foar in hiele soad hat de namme fan it gebiet in magyske klank dy`t jin fakânsjes yn `t sin bringt dy`t men dêr trochbrocht hat. De lange toeristyske tradysje betsjut ek dat it gebiet hielendal ynsteld is op it toerisme. Nettsjinsteande soks hat Gaasterlân syn autentisiteit folslein behâlde kind.

Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en It Fryske Gea beheare yn Gaasterlân in grut tal ferskillende gebieten dy`t om har natuerlike en/of lânskiplike wearde wol beskerming ha moastte: bosken, heidefjilden, kliffen, polders en bûtendykse gebieten. It binne te folle om op te neamen; en it neamen fan in stikmannich soe de oare gebieten tekoart dwaan. Dêrom: sjoch sels mar ris op de websteeën fan dy organisaasjes en ûntdek sa it grutte ferskaat fan natuer en lânskippen. Binne jo ienris yn it gebiet, dan rikkemandearje wy in besite oan it streekynformaasjesintrum ’Mar en Klif’ tige oan. It sintrum sit yn it moaie brinkdoarp Aldemardum en biedt in skat oan ynformaasje oer de natuer, de skiednis en de kultuer fan Gaasterlân.

Men kin it gebiet op in soad ferskillende manieren ûntdekke. Mei de fyts, kuierjend, op it hynder, op de motor of mei de auto; op Route Zuidwest Friesland kinne jo oanjaan wat jo wolle en dêrnei kieze út rûten dy`t foldogge oan jo winsken. Mei sin foar fytsers is der ek in knooppuntenetwurk ûntwikkele: op grûn dêrfan kinne jo jo eigen rûte gearstalle.

It skildereftige rivierke De Luts, de Van Swinderenfeart, de Spûkershoekfeart en de Rysterfeart binne geskikt foar de lytse wettersport. Meiïnoar foarmje se it trajekt fan de Alvestêdetocht dat troch Gaasterlân giet en de Sleattemermar en De Fluezen meiïnoar ferbynt. De rûte giet oer in lyts marke dat ûntstien is troch it ôfgraven fan sân foar it oanlizzen fan de N359. Tsjintwurdich is it in part fan natuergebiet Wyldemerk, dat yn 2007 útroppen waard ta it earste libellereservaat fan Nederlân. De rêst fan no is in grut ferskil mei de skiednis fan it plak, dat ek de namme (’Wylde Merk’) ferklearret. It ferhaal wol dat hjir lang lyn alle jierren in (wyld) heidensk feest holden waard ta ôfskied fan de simmer. Wís is dat it letter, oant de ein fan de njoggentjinde ieu, it plak wie foar in jiermerk mei in merke, dêr`t it nochal ris wyld om en ta gean koe... Fan 1954 oant 1969 siet der yn it gebiet in barakkekamp foar islamityske Molukkers. De moskee dy`t dêr boud is wie de twadde fan Nederlân. Súdeastlik fan Wyldemerk leit in prachtige, 9-holes natuergolfbaan. Dy baan hat as earste yn Europa in saneamd ’Grienlabel’ krigen om it spesjale omtinken foar de natuer by sawol it oanlizzen as it behear.

It dwaan fan boeregolf heart ek ta de mooglikheden, bygelyks by IJsboerderij De Bûterkamp yn Aldemardum. Dêr wurde ek ekskurzjes organisearre en, de namme seit it al, der wurdt ambachtlik iis makke én ferkocht. As jo nei it iten fan dat iis (suver) alles witte wolle oer kij, dan kinne jo terjochte yn it Koeienmuseum yn Nijemardum. In oar museum mei in bysûnder tema is it Scheermuseum yn Bakhuzen. In prachtich útsicht oer it lânskip fan Gaasterlân hawwe jo fan de loftwachttoer ôf dy`t yn de tiid fan de Kâlde Oarloch boud waard westlik fan Aldemardum, op it heechste punt fan Gaasterlân. It is efkes klauterjen, mar dan hawwe jo ek wat! Gewoan lekker op it strân lizze kin fansels ek, bygelyks by De Hege Gerzen. In aardich útstapke foar bern is ta beslút Sybrandy’s Ontspanningspark tusken Aldemardum en Riis.

In beskriuwing fan in gebiet as Gaasterlân is fansels nea folslein; dêrfoar is der gewoan te folle te sjen, te dwaan, te belibjen en te ûndergean. Foar dat probleem is mar ién oplossing: it gebiet séls ûntdekke! Jo binne fan herten wolkom.

It Amelân

It Amelân hat in soad te bieden. In moaie natuerlike omjouwing dêr`t men alle kanten út fytse en kuierje kin. Meitsje ris in tocht nei It Oerd of noch fierder, De Hon, en ûndergean de romte, de leechte en de stilte. Besytsje de doarpkes en priuw de rike histoarje en eigensinnige Amelanner kultuer. Beklim de fjoertoer fan Hollum en genietsje fan it geweldige útsicht. Of sykje it nóch heger op en meitsje fan it fleanfjild fan Ballum ôf in rûnflecht boppe it eilân. In parasjutesprong heart ek ta de mooglikheden. En mei beide fuotten wer op de grûn kin men dêrnei op de golfbaan in baltsje slaan. Of men kin kitesurfe, of hynsteride, of gewoan lekker op it strân lizze. Op It Amelân hoecht men jin net te ferfelen!

De Amelanners sels ferfele har ek net: der is gjin eilân dêr`t safolle eveneminten organisearre wurde. Op kultureel mêd bygelyks: it 'Midzomerfeest', it 'Rôggefeest', Zydeco at Sea, de de Horizontoer en de Kunstmaand. Dêrneist mei It Amelân him mei rjocht it sportyfste waadeilân neame. Alle jierren is der in nasjonaal 'beachvolleybal'-toernoai, in ynternasjonaal strânrugby-toernoai, de 'Advent-Ure Run' en de 'Tri Ambla', Nederlân syn moaiste cross-triatlon (yn 2008 it offisjele ETU Europeesk Kampioenskip!).

It Amelân yn in nutedop: der bart fan alles, der kín fan alles, mar der móat neat! Alhoewol... Wat jo eins net misse méie, is de tewetterlitting fan de hynsterêdingsboat. Trochinoar íén kear yn 'e moanne wurdt sjen litten hoe`t earder by ‘skip yn need' de rêdingsboat troch tsien hynders oer it strân en troch de brâning ‘lansearre’ waard. In spektakulêr gesicht!

Ea, oan de ein fan de njoggentjinde ieu, wie it eilân mei in daam ferbûn mei it fêstelân. Mar de see besleat doedestiids dat It Amelân in eilân bliuwe moast: de daam ferdwûn foar it grutste part yn de weagen. It earste part wie de basis foar de tsjintwurdige feardaam by Holwert. By eb binne de restanten fan it fierdere part noch te sjen.

Yn de tweintichste ieu binne plannen makke om It Amelân troch twa diken te ferbinen mei it fêstelân en it gebiet tusken dy diken yn te polderjen. Dy kear wie it de minske sels dy`t besleat dat it eilân in eilân bliuwe moast. Gelokkich mar...

De ’Skieding’ is de tapaslike namme foar de wei dy`t fan Surhústerfean nei it suden rint. Dy wei is nammentlik de provinsjale grins tusken Grinslân en Fryslân. It lânskip is oan wjerskanten is it risseltaat fan fean- en heide-ûntginnings. It tichte patroan fan lytse weikes, in hiel soad fersprate bebouwing by dy weikes lâns en de karakteristike beamwâlen en elzesingels jouwe it gebiet in lytsskalich, besletten karakter. De kavels binne oer it generaal lang en smel; allinne om de heidedoarpen Boelensloane en Houtigehage hinne is de ferkaveling mear blokfoarmich.

De doarpen yn dit gebiet binne yn ferhâlding jong en hawwe troch har ûntsteansskiednis as ûntginningsdoarpen gauris gjin dúdlik te werkennen kearn. Drachten, wilens útgroeid ta de twadde stêd fan Fryslân, bestie oant fier yn de santjinde ieu ek noch net as kearn. De oantrún foar de groei kaam troch it kontrakt dat de ’Drachtster Compagnons’ yn 1641 sleaten om it heechfean noardlik en eastlik fan it hjoeddeiske sintrum fan de stêd of te graven.

Dat it hjir om in grinsgebiet giet, docht ûnder mear bliken út it feit dat in grut part fan de ynwenners fan it Grinslânske doarp ’Opende’ (yn it Frysk De Grinzer Pein) Frysktalich is. Net allinnich kultureel besjoen mar ek lânskiplik besjoen rinne de beide provinsjes ’yn elkoar oer’. Dat jildt ek foar it grinsgebiet besuden de A7. Dêr lizze ûnder mear Fryske Peallen en De Wylp: doarpen dêr`t de ’útrinners’ fan yn de oanbuorjende provinsjes lizze.

It gebiet om de Skieding hinne biedt in freonlik, karakteristyk en ôfwikseljend lânskip. It lient him by útstek om mei de fyts of te gean te ferkennen. By moai waar is ’Strandheem’ in prachtich plak: in rekreaasjedobbe dêr`t men swimme, surfe en op it strân lizze kin. En wolle jo in dei te winkeljen? Drachten leit nêst de doar!

De streek besuden Dokkum stiet bekend as De Dokkumer Wâlden. Dêr leit in sânrêch dêr`t him yn de rin fan de ieuwen in bysûnder lânskip ûntwikkele hat. Karakteristyk binne de elzesingels dy`t de ôfskieding foarmje tusken de stikken lân. Foar it romme, iepen lânskip fan it seeklaaigebiet noardlik fan Dokkum komt hjir in heal ticht, saneamd beamwâlelânskip foar yn it plak.

De ôfwikseling tusken iepen stikken lân, beamwâlen en lytse stikjes bosk jout it gebiet in hiel eigen sjarme. It makket net om `e nocht diel út fan it ’Nationaal Landschap ’De Noordelijke Friese Wouden’’.

Op de heger lizzende sânrêch wie al om 4000 foar Kristus hinne sprake fan bewenning. Troch it heger wurden fan de seespegel feroare it gebiet yn de rin fan de ieuwen lykwols yn in ûntagonklik heechfeangebiet. Fan sawat it jier 1100 ôf waard dat fan de noardlike klaaistreek út ûntgonnen. Dwers op de noard-súdrjochte ferkaveling ûntstie sa op de oarspronklike sânrêch in rige doarpen: Driezum, Wâlterswâld, Damwâld (Nedl.: Dantumawoude), Moarrewâld (Nedl.: Murmerwoude), Ikkerwâld (Nedl.: Akkerwoude) en Rinsumageast. De lêste trije binne yn 1971 gearfoege ta Damwâld. ’Dam’ betsjut dêrby neat oars as de earste letters fan de trije oarspronklike doarpen, yn in maklik te lêzen folchoarder, útgeande fan de Nederlânske beneamings.

De Dokkumer Wâlden binne in paradys foar eltsenien dy`t hâldt fan rêst, natuer en moaie lânskippen. Likegoed binne alle foarsjennings foar in noflik ferbliuw oanwêzich. Yn kultuerhistoarysk opsicht hat it gebiet ek it nedige te bieden: tsjerken, mûnen, de tichteby lizzende fêstingstêd Dokkum, it Cichoreimuseum De Sûkerei ensfh. De Dokkumer Wâlden liene har by útstek om mei de fyts of te gean ferkend te wurden. Kanoleafhawwers kinne terjochte op de Falomster Feart, dy`t de súdlike grins fan it gebiet is en tagong jout ta it feangebiet bewesten De Dokkumer Wâlden.

Skylge

Skylge is fansels bekend om Oerol, it teaterfestival dat sûnt 1981 alle jierren yn juny op it eilân holden wurdt. It is útgroeid ta íén fan de grutste festivals foar strjit- en lokaasjeteater yn Europa en lûkt alle jierren tûzenen besikers.Mar Skylge is mear as allinne Oerol. Folle mear!

It grutste Fryske waadeilân biedt yn alle tiden fan it jier alles foar in koarter of langer ferbliuw. It fakânsjegefoel begjint al by de ôfreis út Harns. En dat gefoel groeit neigeraden it silhûet fan it eilân, mei de ieuwenâlde Brandaris, him hieltyd skerper tsjin de hoarizon begjint ôf te tekenjen.

De boat leit oan yn it libbene West. Fan dêrút rint, by in grut tal doarpen en buorskippen lâns, de dyk dy`t foar auto’s de iennige ferbining is mei it rêstige en it net kultivearre eastlike part fan it eilân. Fanâlds wurde op it eilân mar leafst trije Skylger Fryske dialekten praat: it ‘Westerschylgers’ yn West, it ‘Meslônzers’ yn Midslân en it ‘Aasters’ yn de doarpen eastlik dêrfan.

It eilân hat in grut ferskaat fan lânskippen. Grutte strannen, smoute bosken, it hieltyd wikseljende dúnlânskip, de agraryske polder en it skildereftige waad. Tachtich prosint fan it eilân bestiet út natuer. De ‘topper’ op dat mêd is de Boschplaat, in unyk natuergebiet dat bestiet út strânflakten, dunen en kwelders dêr`t slinken trochhinne rinne. As íén fan de inkelde gebieten yn Nederlân hat de Boschplaat al sûnt 1970 it predikaat ‘Europeesk Natuerreservaat’.

Yn de leech lizzende, wiete dúndellings, de saneamde ‘plakken’, groeit de cranberry. Dy plant dy`t út Amearika komt is op it eilân telâne kommen nei't yn 1845 in fet mei beien fan de plant oanspield wie. De cranberry wurdt brûkt by it meitsjen fan ferskillende produkten, dêrûnder sjem, wyn en jittik.

Foar elk wat te kiezen. Dat is Skylge. Natuer, kultuer, kultuerhistoarie, rêst, fertier. It neamen fan in pear highlights soe de rest tekoart dwaan. Dat dogge we dus net. Boppedat is it folle aardiger om it eilân séls te ûntdekken en jins eigen, persoanlike highlights te besjen.

Foar in soad minsken is Harns de moaiste fan de Fryske alve stêden. Oer smaak kinst fansels tsiere, mar de stêd fan de ’Ouwe Seunen’ hat yn alle gefallen wat dat de oare tsien net hawwe: de unike sfear fan in havenstêd. Yn it wettersportseizoen is Harns in libbene, brûzjende stêd. Mar ek yn de winter soargje de ferskillende havens foar ’libben yn de brouwerij’.

De earste haven waard al om 1500 hinne oanlein. Tanksij de bloeiende hannel en seefeart groeide de stêd yn de twadde helte fan de sechstjinde ieu oermjittich. doe`t de Fryske Admiraliteit yn 1645 fan Dokkum nei Harns ferpleatst waard, waard de stêd tagelyk ek noch marinehaven.

It rike ferline is ôf te lêzen oan de goed 500 (!) monuminten dy`t de stêd hat. Yn íén derfan, it Hannemahuis, sit it gemeentemuseum, dêr`t de skiednis fan de stêd op in boeiende wize ta libben brocht wurdt. Jo kinne dêr ferskillende stedskuiers krije. In oar nijsgjirrich museum is it Harlinger Aardewerkmuseum oan de Sâltsleat. Dy fraaie lytse grêft is winterdeis it prachtige dekôr foar in krystmerk dy`t útgroeid is ta ien fan de meast orizjinele en sfearfolle fan Nederlân. Twa oare jierlikse eveneminten dy`t in lytse besite wurdich binne, binne it saneamde ’Leanekeatsen’ (tredde wike fan juny) en de fiskerijdagen (ein augustus). Keunstleafhawwers ferwize wy graach nei ’Kunst aan de kust’

It kontrast tusken it libbene Harns en it ’efterlân’ is grut. De rêst en stilte yn it westlike part fan de ’Bouhoeke’, it boulângebiet noardlik fan de line Harns Ljouwert, wurdt allinnich sa út en troch fersteurd troch it lûd fan lânboumasines. Yn de earste trije desennia fan de tweintichste ieu wie ek geregeld noch in stoomtrein te hearren: troch it gebiet rûn it spoar Stiens-Harns fan de ’Noord Friesche Lokaalspoorweg Maatschappij’. De ’Staatsspoorwegen’ hienen yn 1863 al it spoar Harns-Ljouwert iepene, it earste spoar fan Fryslân.

De nammen fan alle doarpen yn dizze regio einigje op -um, dat ôflaat is fan it Germaanske heem, dat ’wenstee’ betsjut (yn it Frysk noch oerlevere yn it wurd hiem). In dit gebiet, dat oant fier nei it begjin fan de jiertelling net beskerme wie tsjin de see, leinen dy wensteeën needsaaklikerwize op keunstmjittige ferhegings yn it kwelderlân: terpen. Dy wenhichten waarden gauris opsmiten op al besteande natuerlike ferhegings yn it lân, de kwelderwâlen. In ferneamde terp is dy fan Winaam. Dêr binne yn it ferline bysûndere argeologyske fynsten dien. In lytse besite oan it archeologysk stipepunt is tige de muoite wurdich.

Fan likernôch it jier 1000 ôf waard begûn mei it oanlizzen fan diken. Ién dêrfan is de Slachtedyk, dy`t goed 42 kilometer lang is. Yn 2000 wie de dyk foar it earst it parkoers foar de Slachtemarathon, dy`t sûnt dy tiid ienris yn de fjouwer jier organisearre wurdt. Mar jo hoege net oant de folgjende te wachtsjen: de dyk is frij tagonklik. En as jo op eigen manneboet op paad geane, ûnderfine jo it prachtige lânskip, de rêst en de stilte nammerste mear! En fansels meie jo dan ek bêst in lyts stikje fan it trajekt rinne...

De tsjintwurdige seedyk hat ek op in soad in ûnwjersteanbere oanlûkingskrêft. Bij moai waar is it útsjoch oer it Waad én it lân wier magistraal! En by ’rûch’ waar, as de funksje fan de dyk te fernimmen en te sjen is, kin men der hearlik ’útwaaie’. Oan de binnenkant fan de dyk lizze hjir en dêr saneamde ’dyksputten’, dy`t meiïnoar natuergebiet de Bjirmen foarmje.

De ûntsteansskiednis fan it gebiet wurdt op in dúdlike en byldzjende wize út de doeken dien op it webstee fan it doarp Seisbierrum. Mar net foardat earst efkes yngien wurdt op de yntrigearjende Nederlânske namme fan it doarp Sexbierum... Trochdat Seisbierrum en it oanbuorjende Pitersbierrum nochal wat monumintale pleatsen en statige wenningen fan notabelen en rinteniers hawwe, striele se in beskate grandeur út.

It sil dúdlik wêze: Harns is mear as allinne it plak dêr`t de boat nei Flylân of Skylge fuortgiet en oankomt en de omkriten sille jo oangenaam ferrasse. Nim ris in pear dagen de tiid om de monumintale, gesellige stêd en de skitterjende, rêstjaande omkriten te ferkennen. In trijetal unike oernachtingsmooglikheden soargje dêrby foar it ’ultime havengefoel’

It meast súdwestlike puntsje fan it fêstelân fan Fryslân is in nijsgjirrige hoeke. Mei de auto is it in úthoeke dêr’tst net gau komst. En it boemeltsje Snits – Starum: dêr sitte net grutte kloften minsken yn.... It is dan ek in prachtich, stil gebiet. De woldiedige rêst fan hjoed is in grut ferskil mei it drokke en warbere ferline.

Yn 991 waard Starum plondere troch de Wytsingen (Noarmannen). Blykber wie it yn dy tiid al in woltierige, rike stêd. Tanksij de strategyske lizzing oan de Sudersee wie Starum yn de trettjinde ieu sels útgroeid ta de wichtichste stêd fan Fryslân. doe`t de Hollânske greve Willem IV yn 1345 Starum feroverje woe, liet er in part fan syn float noardlik fan de stêd oan lân gean. De rest fan it leger gie by Laaksum oan lân en soe oer Warns nei Starum optsjen. De fjildslach dy`t dêrnei kaam, is letter ferneamd wurden as de Slach by Warns, dy’t einige yn in jammerdearlike nederlaach foar de Hollanners en de dea fan greve Willem. De dyk fan Skarl nei Warns, dêr`t de Hollânske ridders harren ûndergong temjitte gienen, hiet oant fier yn de tweintichste ieu noch ’de ferkearde wei’ en wurdt yn de folksmûle noch altyd sa neamd. By it monumint op it Reaklif, in swerfstien mei de tekst ’Leaver dea as slaaf’, wurdt de slach alle jierren op de lêste sneon fan septimber betocht.

Starum koe tiden fan grutte bloei, mar ek fan delgong en ferfal. Dat is ek it ûnderwerp fan de prachtige sêge fan It Frouke fan Starum. By de âlde haven stiet in byld fan dizze heechhertige, rike widdo dy’t, sa wol it ferhaal, it ûntstean fan it Frouwesân feroarsake hat: in ûndjipte foar de kust dy`t de skipfeart hindere en sa de oarsaak wêze soe foar de delgong fan de stêd.

Oan it begjin fan de njoggentjinde ieu wie Starum net folle mear as in neatich fiskersdoarpke. In nije ympuls wie de spoarferbining mei Snits (1885) en benammen de feartsjinst op Inkhuzen dy`t in jier letter út ein sette. Yn 1888 wie der in botsing tusken de twa stoomrêdboaten ’Friesland’ en ’Holland’. Dý ’slach’ wie foar Hollân: de ’Friesland’ ferdwûn spitigernôch ûnder wetter. Yn 1899 waard de earste fan trije stoomponten yn gebrûk nommen, dêr`t treinwagons op riden wurde koene. Yn 1916, it topjier, waarden mar leafst 340.000 passazjiers en 43.000 goederewagons oerset.

Hjoed de dei is Starum in slommerjend, prachtich Iselmarstedsje dat benammen yn de simmer ta libben komt tanksij it wettersporttoerisme. Mar ek foar net-boatsjeminsken is it stedsje in besite mear as wurdich. Priuw al kuierjend de unike sfear. Stap ris binnen by Atelier Basalt, Kunsthuis Stavoren, Galerie De Staverse Jol. Of sjoch ris yn Toankamer ’t Ponthûs. En wolle jo dochs it wetter op, meitsje dan mei de hjoeddeiske, toeristyske feartsjinst in oertocht nei Inkhuzen.

Molkwar en Warns wienen earder ek, tanksij de hannel en seefeart, woltierige plakken. Om de eilantsjes dêr`t it op boud waard, stie Molkwar lang bekend as it ’Friese Doolhof’ of ’Venetië van het Noorden’. In oare bynamme wie ’Heksenhol’, dêr`t mei ferwiisd waard nei de froulju waans manlju faak lang op see bleaunen. It doarp stie bekend om de hannel yn swannepikelfleis en hie in eigen fertsjintwurdiging yn Amsterdam. Sûnt 1916 wurdt yn it doarp de ferneamde Molkwarder Koeke makke, in spesifike Fryske lekkernij. Yn de oarspronklike bakkerij sit hjoed de dei in Oudheidkamer met teeskinkerij.

Warns hat noch in tal saneamde ’grutskipperswenningen’. Tsjintwurdich binne it benammen skippers fan plesierboaten dy`t it doarp as thúshaven hawwe. Der binne ferskillende toeristyske oernachtingsmooglikheden en in tal ateliers en galeryen.

It gebiet is net allinne om de rike en rûzige skiednis en de hjoeddeiske toeristyske fasiliteiten de muoite fan in besite wurdich, mar ek en faaks wol benammen om it prachtige lânskip, de natuer en de rêst. It hege Reaklif, it skildereftige haventsje fan Laaksum, de leech lizzende Sudermarpolder, de eardere seedyk, de bûtendykse natuergebieten Mokkebank en Bocht van Molkwar en de wide Iselmar, dat troch de pleatselike befolking net om ’e nocht noch altyd "de See" neamd wurdt Dat is allegear it skitterjende dekôr dêr`t men hearlik yn fytse kin, kuierje of gewoon genietsje!

Flylân

Flylân: in Frysk waadeilân mei in ‘Hollânske ynslach’. Neidat it ynearsten ta it foech hearde fan de Fryske Steaten, is it ieuwen lyn bestjoerd troch de Steaten fan Hollân en letter de provinsje Noard-Hollân. It eilân wie dêrtroch lang sterk rjochte op Hollân, en oarsom.

Sa wie der er op it eilân in ‘dependance’ fan de admiraliteit fan Amsterdam (it hjoeddeiske museum 'Trompshuys'). En de post waard bygelyks besoarge fia it neistlizzende eilân Teksel. Troch de relaasje mei it (rike) Hollân kaam it toerisme nei Flylân al betiid op gong. Yn 1906 al waard op it eilân in VVV oprjochte! De Hollânske ynfloed docht fierders bliken út it feit dat it dialekt fan Flylân mear besibbe is oan it Nederlânsk as oan it Frysk. Yn 1942 kaam Flylân (wer) by Fryslân.

Lânskiplik sjoen is Flylân ek oars as de oare Fryske waadeilannen. De eastlike parten fan Skylge, It Amelân en Skiermûntseach binne leech, net kultivearre en ûnbewenne, mar op Flylân dêrfoaroer leit júst oan de eastkant it iennige doarp. Dêr is ek de heechste dún fan de waadeilannen ûntstien: de hast 40 meter hege Fjoerboetsdún, dêr`t de fjoertoer op boud is. Neigeraden dat men fierder nei it westen giet, wurdt it eilân leger en ûnherberchsumer, as leit it der foar wyld hinne. De Flyhors, it meast westlike part fan it eilân, is in grutte sânflakte dy`t foar in part brûkt wurdt as militêr oefenterrein. Noardwestlik dêrfan moatte yn see noch de resten lizze fan it doarp West-Flylân, dat yn de achttjinde ieu definityf yn de weagen ûnder gie.

In oar ferskil mei de oare waadeilannen is dat Flylân sawat folslein bestiet út dunen, bosk en strân. Der is dan ek hast gjin sprake (mear) fan lânbou. It iennige fee op it eilân binne geiten, Skotske Heechlanners en hynders, dy`t benammen in funksje hawwe yn it ramt fan it natuerbehear.

Flylân: oars as de oare waadeilannen. Mar yn in soad opsichten ek wer net: de rêst, de natuer, it ljocht, de see, it strân, de dunen, de wolkeloften, it ûnûntkombere fakânsjegefoel...

Skiermûntseach

In oerke mei de boat, en men is yn in hiel oare wrâld. Dat is Skiermûntseach. It is it meast eastlike (bewenne) Nederlânske waadeilân en hat sûnt 1989 yn syn gehiel de status fan Nasjonaal Park. In walhalla foar de natuerleafhawwer sadwaande. Mar ek foar dejinge dy`t om de rêst komt: auto’s binne net tastien op it eilân, útsein foar de eilanners sels. En kin men yn it heechseizoen by de ôfreis fan Lauwerseach ôf noch wolris it idee hawwe dat it drok wurdt op it eilân, in heal oerke nei oankomst hat eltsenien him oer it eilân ferspraat.

Njonken de prachtige natuer en it ôfwikseljende lânskip hat it eilân ek yn kultuerhistoarysk opsicht it nedige te bieden. Yn de Midsieuwen wie it eilân yn besit fan de ‘skiere’ (grize) muontsen fan it kleaster Claercamp by Dokkum. Yn de sechtjinde ieu waard de provinsje Fryslân eigner fan alle kleastergoed en dêrmei ek fan it eilân. Fanwegen jildkrapte ferkocht de provinsje it eilân yn 1638. Net folle letter kaam Skiermûntseach yn hannen fan de famylje Stachouwer, dy`t sa’n 200 jier eigner bleau.

De lêste privee-eigner wie de aadlike Dútske famylje Bernstorff, dy`t it eilân yn 1893 kocht. Yn 1945 waard it eilân as fermogen fan de fijân yn beslach nommen en kaam it yn hannen fan de Nederlânske Steat.

Mei it oanlizzen fan it hjoeddeiske doarp Skiermûntseach, ek wol Oosterburen neamd (yn it Skiermûntseager Frysk Aisterbun), waard om 1720 útein set. It doarp kaam yn it plak fan it fierder nei it westen lizzende doarp Westerburen (Wåsterbun). Trochdat it eilân stadich mar hoe dan ek yn eastlike rjochting ‘kuieret’, ferdwûn dat doarp stadichoan yn de see. Mei help fan de famylje Stachouwer krige it nije doarp in hiel regelmjittige opset.

Ieuwenlang wienen de seefeart en fiskerij de wichtichste middels fan bestean op Skiermûntseach. Fan 1872 oant 1934 wie der op it eilân in seefeartskoalle. Nei de Twadde Wrâldoarloch kamen in soad eilanners terjochte yn de walfiskfeart. De walfisktsjeaken yn it doarp dogge tinken oan dy tiid. Tsjintwurdich is it toerisme de wichtichste boarne fan ynkomsten. De likernôch 1000 ynwenners ferwolkomje alle jierren sa’n 300.000 toeristen op it eilân, dat hja sels beskieden har Lytje Pole (lytse pôle) neame.

Mear ynformaasje oer Skiermûntseach kinne jo fine op www.schierweb.nl