"Er woonde daar wel een heel armzalig volk op hoge terpen en eigengebouwde stellages, zodat hun huizen uitsteken boven de hoogst bekende waterstanden.
Wanneer de golven het omliggende land overspoelen lijken de bewoners op zeelieden, maar ze lijken schipbreukelingen als het water geweken is. Dan jagen ze rond hun hutten op de vissen die met het zeewater proberen te vluchten. Ze hebben geen andere drank dan regenwater dat ze bewaren in kuilen op de voorhof van hun huizen".

Zo zag de Romein Gaius Plinius Secundus maior * 23 na Chr. - † 79, bijgenaamd de Oudere, Fryslân vlak na het begin van de jaartelling.

Het is een lastig te doorgronden periode in onze eigen dorpsgeschiedenis. Er zijn eigenlijk geen geschreven bronnen, maar slechts vingerwijzingen. Tipjes die ons op een suggestief spoor brengen van omstandigheden of gebeurtenissen. Maar op grond van die aannames en hypothesen denken wij rond deze periode het ontstaan van Westergeest te kunnen vinden en ons dorp dus met recht haar 1250 jarig bestaan kon vieren.

1 Drie veenlijken

In de bodem ligt een schat aan aanknopingspunten verborgen. "Het Nieuws van den Dag" van maandag 20 juni 1870 maakt melding van de vondst van "skeletten van drie volwassen menschen" in de “toel”aarde, een Noord-Friese benaming voor het veen onder de zeeklei.
De skeletten werden gevonden in wat nu de Aldswemmer heet omdat de Nieuwe Zwemmer toen nog niet was gegraven. Meer bronnen m.b.t. deze vondst zijn niet bekend en we moeten het doen met de informatie uit het korte krantenartikeltje (zie afbeelding).

Toch geeft dat wel enkele aanwijzingen. Het gaat hier om zogenoemde veenlijken; een bijzonder gegeven dat er op kan duiden dat deze drie mensen zijn geofferd. Een aanwijzing daarvoor is de vermelding dat de vinders het idee hebben gehad dat twee van deze personen “aan elkander gebonden hun dood moeten hebben gevonden”. Maar ook de opmerking dat het hoofd van de romp gescheiden was, duidt op een mensenoffer.
De datering van de veenlijken is volgens de "Archeologische verwachtingskaart gemeente Kollumerland en Nieuw Kruisland" vermoedelijk Midden/Late IJzertijd. Met IJzertijd wordt hier bedoeld te periode tussen ongeveer 800 voor Christus tot ongeveer het begin van onze jaartelling.

Bij het offeren werd grof geweld gebruikt. De mensen die werden geofferd, werden vastgebonden, gewurgd, doodgestoken of onthoofd. Dat zou op een samenlevingsvorm kunnen duiden die de drie gevonden veenlijken al voor de jaartelling heeft ‘vermoord’ in een religieuze overtuiging, dat dat ‘juist’ was. “Juist”, omdat het mensenoffer binnen de context van een religie als een geschenk voor een god was bedoeld.

2 Foestrum, de oude bijnaam van Westergeest

"Foestrum" wordt gezien als een echo uit de tijd dat een samenlevingsvorm, op de plaats waar nu de kerk van Westergeest staat, een Fries-Germaanse godheid werd vereerde.

Door de schemering die over deze lang vervlogen tijd hangt wordt het niet helemaal duidelijk om welke godheid het dan precies gaat. Er zijn verschillende godennamen uit die tijd in omloop, goden van verschillende geslachten en vereerd om verschillende redenen. Steeds meer is er de neiging om in Fosite of Forseti de godheid te zien die vroeger in het huidige Westergeest werd vereerd.
In de Germaanse mythologie zou deze vrij onbekende (opper)god gewijd zijn aan de rechtspraak. De naam houdt mogelijk verband met het Fries Germaanse woord voor voorzitter. En de kerk van Westergeest wordt al eeuwenlang in verband gebracht met de rechtspraak. Zo werd er bijvoorbeeld al op 27 april 1556 in de kerk van Westergeest een vergadering gehouden om een twistpunt te slechten – aanwezig waren de substituut-grietman van Dokkum Dirck Dircksz., Cop Harkema namens Kollum en Sye Buma namens de gemeente Westergeest, Oltwoldt en Colmerswage.
De plek van verering, het "hiem" van deze godheid Fosite, Forseti of Fostera, wordt nog steeds Fostera-hiem, Foestrum genoemd. Aangenomen wordt dat de kerk werd gebouwd op de heilige, ter ere van deze godheid gewijde tempel.

3 Kerkbouw op heilige plaats

Toen de zendelingen ook in onze omgeving kwamen werden heel wat oude heidense heiligdommen gesloopt – een groot deel werd "gekerstend". Deze heiligdommen werden door de kerk als het ware religieus omgebouwd tot Christelijke kerk.
Ook Karel de Grote 742/747 - 814 heeft een rol gespeeld. Met de bouw van kerken werkte hij aan een soort verlengstuk van zijn wereldlijke macht. Hij gebruikte de kerk om de eigen macht te verstevigen. Zodoende werden op vele plaatsen, wellicht ook in Westergeest, al vóór de 10e eeuw eenvoudige houten en/of tufstenen kerkjes gebouwd.

Het tufstenen kerkje zou gebouw zijn op de heilige, ter ere van Fosite, Forseti of Fostera’s gewijde tempel. Karel de Grote stierf in 814 en het tufstenen kerkje stond er toen wellicht al.

4 Bedijking

De geestelijkheid ging een belangrijke rol spelen bij de bedijking. Dat was van groot belang omdat de zee nog voor heer en meester opsloeg.
Ook in de omgeving van Westergeest was dat goed te merken. Het Dokkumer Diep was al vroeg in de middeleeuwen een belangrijke afwateringsstroom die veel water afvoerde naar zee, maar omgekeerd kon het zeewater ook ongehinderd ver landinwaarts komen.
Om dat te voorkomen werden dijken aangelegd. Volgens een toeristengids, is in de buurt van Beintemahuis nog een onbeschadigd gedeelte van een dijkwering uit circa 900. Daarmee wordt waarschijnlijk de Wâlddyk bedoeld. Een dijk die destijds een al van belang geachte samenleving moest beschermen tegen het water.

1250 jaar Westergeest

Het is niet "op de kop af" maar bij benadering.
Het is vrij suggestief maar met een gerust hart, vanwege en aan de hand van aanknopingspunten in bodemvondsten of "echo’s uit ons verleden”.

Na 900 werd de samenleving verder gebouwd op de fundamenten van het verleden. Onder Christelijke invloeden vormde zich langzaam een samenleving met drie standen: adel, geestelijkheid en boeren.

Dijken werden aangelegd, kerken gebouwd en de natte veengrond werd ontwaterd. Om er bruikbare landbouwgrond van te maken.
Het veenriviertje dat als ontginningsas dienst deed meandert nog steeds dwars door de huidige verkaveling heen. Evenals de vier wegen en paden die samenkomen bij de kerk van Westergeest.

In deze tijdsperiode werd de huidige bakstenen kerk van Westergeest gebouwd vanuit de St. Bonifatiusabdij te Dokkum.
Kruiskerk De Benedictijner monniken uit Dokkum hebben voor de kerkbouw in Westergeest mogelijk de Dokkumer abdijkerk als model gebruikt. Het ontwerp dat werd gebruikt, lijkt dat van een kruiskerk te zijn: een kerk met, in dit geval, relatief kleine zijbeuken. Wat er precies in de zijbeuken gebeurde, weten we niet. Er is een theorie dat in deze zijbeuken onderkomens waren ondergebracht voor monniken. Daarmee zou het klooster, dat in of nabij Westergeest gestaan moet hebben, een plek hebben gekregen aan de kerk en slaapcellen voor de geestelijken hebben geherbergd. Maar dr. Gerrit Vermeer zet daar een vraagteken bij. Een slaapzaal bevond zich meestal op de verdieping van de oostvleugel van een klooster. Om het idee van een kruiskerk met zijbeuken te ondersteunen wordt gewezen op twee punten: 1 Op 24 augustus 1963 werd graf nummer 14, rij 28, geopend. In het graf werden, op een diepte van ongeveer 1.30 meter, oude Friese moppen gevonden: stenen die op elkaar gemetseld waren. Er is gebleken dat hetzelfde geldt voor graven die in de buurt liggen. 2 In zowel de noord- als de zuidmuur zijn grote, dichtgemetselde openingen te zien, welke tijdens de restauratie in 1954 – 1957 met kleine stenen zichtbaar zijn gehouden.
De hierboven genoemde restauratie stond onder leiding van ir. J.J.M. Vegter te Leeuwarden. Er werd toen eveneens een noord - zuid lopend fundament ontdekt wat het fundament van een koorscheiding zou kunnen zijn geweest. Timmerman Arjen Veenstra (1927 - 1993) werkte mee aan de restauratie. De oude Statenbijbel uit de gemeente Oudwoude / Westergeest, die hij destijds ontving van de begeleider van de restauratie, is nog steeds in het bezit van de familie Veenstra.
De muren van de kerk zijn 1 tot 1.65 el dik zijn (één el is ongeveer 68 cm). De lengte van het koor tot de toren is 30 ellen lang en de breedte is 8 el. De in romaanse vormen uitgevoerde kerk is het middelpunt van het dorp en staat tot de dag van vandaag op een hoog kerkhof, omringd door schitterende beuken uit 1908. Uit de romaanse stijl is af te leiden dat de kerk dateert uit de 11e of 12e eeuw. Ze staat als de ziel van de eeuwenoude gemeenschap en als één van de oudste kerken, zo niet de oudste, van de provincie op het hoogste punt van het dorp.
De toren, die vóór 1300 als vuurtoren en veilig onderkomen kan zijn gebruikt, steekt fier en trots boven de boomtoppen uit. Het is een schril contrast met de hoogte die de zadeldaktoren tot 1807 had. Toen zou het zadeldak zijn verwijderd en de toren ongeveer acht meter zijn ingekort (ter vergelijking: de breedte van de kerk is ongeveer 5 ½ meter). De toen vrijgekomen stenen zijn overigens gebruikt voor de woning Kalkhúswei 6.
De bouw heeft in fasen plaatsgevonden. Het oudste gedeelte (het westelijk schip) is twee maal naar het oosten verlengd. Bijzonder is dat van deze kerk zowel de ’súddoar’ als ook de ’noarddoar’ nog in gebruik zijn. Tijdens de middeleeuwen hadden beide deuren een functie bij belangrijke kerkelijke gebeurtenissen. Het oostwaarts gerichte raampje is eveneens zeldzaam. De kerk was gewijd aan St. Martinus, de beschermheilige van de bedelaars en een populaire heilige in de vroege middeleeuwen. Het zogeheten patrocinium geeft aanwijzingen over de mogelijke initiatiefnemers en over de tijd waarin de kerk werd gesticht. Nou is dat bij een aan St. Martinus gewijde kerk lastig. St. Martinus was populair bij de Frankische vorsten maar ook de patroon van het bisdom Utrecht.
Seendrecht
S. M. Muller Fzn. denkt dat de kerk van Westergeest een zogenaamde seendkerk is geweest. Met een seendkerk wordt een kerk bedoeld waarin vroeger door de deken het seend- of sendgericht gehouden werd. Met dit seendrecht, dat los staat van het strafrecht van de overheidsorganen, werd rechtgesproken over strafbare zaken binnen de kerk. Denk daarbij o.a. aan overtredingen van de tien geboden of het schenden van de zondagsheiliging en dergelijke. Als straf werd vaak de ban uitgesproken over de veroordeelde, maar ook een verplichte bedevaart, een geldboete of het leveren van bijvoorbeeld kaarsen aan de kerk kon als straf dienen. Zelfs het veroordelen tot de schandpaal hoorde tot de mogelijkheden.
Enkele vroege jaartallen 1214 – werven van kruisvaarders: “De Priester Olivier van Keulen was naar Friesland gezonden, om daar het kruis te prediken. Het gelukte hem, de menigte met zulk eene geestdrift voor dezen togt te bezielen, dat, volgens zijn eigen berigt, 50,000 Friezen de wapenen opnamen en zich te Dokkum en elders op meer dan 80 schepen ter zee begaven”. 1333 - de abt van Dokkum maakt aanspraak op de kerk van ‘Ghaest’. 1374 - Hetzelfde geldt als hij aanspraak maakt op de kerk van ‘et Gast’. Beide keren wordt verondersteld dat het hier om de kerk van Westergeest gaat.

Wij komen nu in een tijdsperiode dat de informatie ons bijna om de oren begint te slaan. In oude geschriften en kranten kunnen we zoeken naar gebeurtenissen die in Westergeest hebben plaatsgevonden.
Voor dit zesde venster hebben wij daardoor de luxe van overvloed en kunnen wij keuzes maken uit de rijke geschiedenis van ons dorp. De geschreven aanwijzingen beginnen bijvoorbeeld al in 1800 toen Wytze Willems, kastelein in Westergeest, in de Binnenlandsche Bataafse courant zijn diensten aanprees. “ZEGT HET VOORT”, staat er onder. Met andere woorden, het vluchtige gesproken nieuws lijkt nog net zo belangrijk als het geschreven woord.   
Nieuwe Zwemmer Op 26 november 1879 namen de Friese Staten het besluit om een nieuw kanaal te graven: de Nieuwe Zwemmer. Vanaf de Trekvaart neemt dit kanaal in noordoostelijke richting de route van de Âldswemmer over: 5 kilometer lang en ongeveer 40 meter breed. De route liep over land dat nog onteigend moest worden. Hoewel dat niet veel problemen opleverde moest de provincie toch de gang naar de rechter maken. Boer Fokke Tjibbes Fokkema kwam terug op zijn ‘minnelijke schikking’ om afstand te doen van 3 ha, waardoor de provincie de rechter moest inschakelen. Het waren overigens niet alleen lokale boeren van wie de grond werd onteigend. We komen de namen tegen van Louis Gaspard Adrien graaf van Limburg Stirum Arnhem, Constantia Catharina Wilhelmina van Scheltinga Neerijnen, Wilhelmina van Heemstra Giekerk en Hector Livius van Heemstra Pieterburen.
Het graven van de Nieuwe Zwemmer was begroot op ƒ 397.725,00 - een groot bedrag voor die tijd. Bij de aanbesteding op 4 mei 1880 meldden zich vier aannemers: - Karel van Tongeren Heerenveen voor ƒ 248.000,00 - Cornelis de Jong Hardinxveld voor ƒ 228.500,00 - Leendert Kalis Kzn. Sliedrecht voor ƒ 218.860,00 - Andreas J. van der Werff Dokkum voor ƒ 188.060,00
Het werk werd gegund aan Andreas van der Werff en in het voorjaar van 1880 zetten ‘zijn’ werknemers de spade in de grond. Want met schep en spade, pipegaal en kruiwagens werd de Nieuwe Zwemmer gegraven. Zeer zwaar werk en het verhaal gaat dan ook dat er twee mannen voor nodig waren om de kruiwagen uit de gegraven vaart naar boven te kruien. De anekdote werd geboren dat de werklieden ‘polderjongens‘ hun werk verrichtten als Chinezen en met veel drukte en bombarie in Westergeest terechtkwamen. Ze wisten ook wat feestvieren was: Westergeest zou de vrouwen hebben, Kollumerzwaag de drank. De drank werd achteraf betaald als er een nieuwe voorraad werd gehaald. Dat bracht voor de leverancier wel een risico met zich mee en om zich daarvoor in te dekken leverde hij bij de laatste zending drank geen alcohol maar water. Bang als hij was dat hij deze laatste zending niet betaald zou krijgen. Op 5 juli 1881 kon Commissaris baron van Harinxma thoe Sloten meedelen dat het kanaal klaar was. 
Scholen Mr. A. J. Andreae beschrijft in zijn boek Kollumerland dat er in 1833 een nieuw schoolgebouw werd gebouwd. Jaren later, in 1843, volgde de bouw van de onderwijzerswoning. Deze onderwijzerswoning staat nog aan het Tsjerkepaed; de school is al lang afgebroken en zou gestaan hebben op de hoek van het Tsjerkepaed – Kalkhúswei, naast de onderwijzerswoning. In 1894 werd een nieuwe school met een woning gebouwd voor resp. ƒ 3377,00 en ƒ 3894,00 aan de Eelke Meinertswei 6. De inscriptie "JW 25.3.1894" in de muursteen naast de voordeur zijn de initialen van Johannes Westerkamp, die tot 1 maart 1924 hoofd van deze school was. Toen hij met pensioen ging was er sprake van om de openbare school om te zetten tot een christelijke school, maar daar is het nooit van gekomen.
Overigens stond er al een Christelijke school op de Triemen. Al op donderdag 24 april 1884, ’s avonds om 19.00 uur was in het lokaal te Oudwoude, een vergadering gehouden. Het doel was om te kijken hoe men het beste te werk kon gaan wilde men in onze kerkelijke gemeente ook een Christelijke school hebben. De daaropvolgende zondag, 27 april 1884, brachten ds. Johannes Politiek van Oudwoude/Westergeest en ds. Dam van Zwagerveen de kerkgangers van de eerste stappen op de hoogte. De belangstelling in deze gemeente werd later bestempeld als “tamelijk goed, doch niet warm”. Een jaar later, in 1885, staat er op de Triemen een nieuwe School met den Bijbel. 
Westergeest landelijk in het nieuws Westergeest kwam landelijk in het nieuws toen de muurschilderingen in de kerk werden herontdekt.