Leens
Leens is een wierdedorp. De oude kern is een rechthoekige wierde waarop omstreeks 1100 de Petruskerk is gebouwd. Ten oosten daarvan lagen nog de ‘hoge Leenster wierden’ die al in 1828 en 1830 op initiatief van de schoolmeester zijn onderzocht en die in het begin van de 20e eeuw zijn afgegraven. Het is niet precies bekend wanneer Leens is ontstaan, de tot nu toe vroegst gevonden sporen van bewoning dateren uit de 9de eeuw. In de bronnen komt het dorp in 1381 voor het eerst voor en het heet dan Lydenze. In de naam zit de stam ‘Lede’, wat dorp aan een waterloop betekent. Ten zuiden van de wierde heeft een intussen gedempte haven gelegen, maar van een waterloop is geen spoor meer. Ruim ten zuiden van het dorp ligt het jonge Hunsingokanaal dat om het gebied rond de borg Verhildersum in noordelijke richting buigt en vervolgens in oostelijke richting verder loopt als Hoornse Vaart.
Leens heeft een karakteristieke, ongebruikelijke structuur. De wierde met kerk, kerkhof en randbebouwing ligt niet in het midden van het dorp, maar is door latere ontwikkelingen aan de westelijke marge komen te liggen. De dorpsontwikkeling heeft zich afgespeeld langs de as Hoofdstraat-Valge in oostelijke richting. In de 20e eeuw is het dorp vooral ten zuiden van deze as uitgebreid.
Aan de westzijde van de wierde rijst de aan Sint-Petrus gewijde dorpskerk op. Zij is omstreeks 1100 van tufsteen gebouwd. Toen een eeuw later het dwarsschip werd toegevoegd was de techniek van het bakken van steen uit klei al in de kuststreken doorgedrongen. Deze en latere wijzigingen en reparaties hebben het muurwerk, mede door de vensters uit verschillende perioden, tot een spannend historisch tapijt van tuf- en baksteen gemaakt. Inwendig heeft het koor nog een tufstenen gewelf uit de bouwtijd, de andere meloenvormige gewelven dateren uit de 13e eeuw.
Van de rijke inventaris is het Hinsz-orgel met prachtig snijwerk (1734) het hoogtepunt. Een baken voor de zeevaart was de kerktoren, een 13de-eeuwse zadeldaktoren, die in 1863 grotendeels vervangen is door de huidige met ingesnoerde spits. Op het vrijwel geruimde kerkhof staan nog enkele grafmonumenten. De sfeervolle bebouwing hieromheen is bescheiden van formaat, met uitzondering van de gepleisterde pastorie uit 1870.
De aaneengesloten bebouwing in de kern van de Hoofdstraat, waaronder een pand in kubistisch baksteenexpressionisme, laat levendige onderlinge verspringingen zien en dateert voornamelijk uit de eerste helft van de 20e eeuw. Op de overgang naar en aan de Valge staan enkele reeksen oude dwarsgeplaatste dorpswoningen, vrijstaande burgerwoningen en villa’s uit het begin van de 20e eeuw. Bovendien zien we representatieve witgepleisterde woningen in de vernieuwingsstijl. Het mooiste exemplaar in deze stijl staat westelijk buiten de bebouwing, villa-boerderij Wester Houw uit 1908. Prachtige woningen in baksteenexpressionisme uit de periode rond 1930 zijn in de Jan Zijlmasingel te vinden. De meeste zijn ontworpen door architect Willem Reitsema, die in 1938 ook de muziekkoepel aan de H.N. Werkmansingel ontwierp.
In de R. Ritzemastraat is in 1993 het nieuwe gemeentehuis van de gemeente De Marne gebouwd; het gemeentehuis van de vroegere gemeente Leens staat in Wehe. De architecten hebben zich laten inspireren door de Groninger boerderijschuur. Ze hebben de schuurvorm in tweeën geknipt en in verschillende hoogten uit elkaar geplaatst. Verderop in deze straat staat het station van de lokale spoorweg van Winsum naar Zoutkamp die van 1922 tot 1938 in gebruik is geweest.
Ten oosten van de dorpskom ligt in een ruime landschappelijke setting de borg Verhildersum. De uit een brede gracht gebouwde borg bezit nog belangrijke resten van de 14de-eeuwse aanleg, maar is door allerlei veranderingen toch vooral 17de- en 18de-eeuws van karakter. Het voorterrein van de borg wordt gefankeerd door het voor exposities in gebruik zijnde koetshuis en het schathuis dat als restaurant wordt gebruikt. Met de vooral in barokke stijl ingerichte tuinen en museumboerderij Welgelegen vormt het een buitengewoon aantrekkelijk gebied.
Colofon
Bron: Noordboek
