Winsum

Adorp is een wierdedorp dat in de middeleeuwen is ontstaan aan de oostoever van de Hunze, het latere Reitdiep. De loop van het diep is in westelijke richting verplaatst, maar de oude meanders zijn in het landschap te herkennen. In de middeleeuwen komt het voor als Artharpe of Ardorpe. Vanaf het eind van de 19^de eeuw ontwikkelde het dorp zich langs de Provincialeweg en meer naar het oosten richting de spoorlijn Groningen-Roodeschool die in 1883 gereedkwam.

De kerk staat aan de rand van de hoge dorpswierde en lijkt door de 19de-eeuwse bepleistering niet zeer oud. Bij herstel van het

Aduarderzijl is een buurschap die ontstaan is na het graven, omstreeks 1400, van het Aduarderdiep. Dit gebeurde op initiatief van de abdij van Aduard en er kwam een spuisluis in de monding in het Reitdiep. De sluis was van belang voor de waterbeheersing van westelijk Groningen en noordelijk Drenthe.

Bij eb kon het water worden geloosd. Tijdens de Martinusvloed van 1686 is de houten sluis weggeslagen. De plek was ook van strategisch belang. In 1501 bouwden de Saksers een blokhuis om de stad Groningen in bedwang te kunnen houden. Nadat de Stad in 1515 een verdrag met Karel van Gelre had geslot

Alinghuizen en Klein Garnwerd zijn kleine agrarische buurschappen met verschillende historische achtergronden in het stroomgebied van de Hunze. In 1629 is het in dit gebied sterk meanderende Reitdiep, de vroegere Hunze, ongeveer vanaf Wierumerschouw verlegd en rechtgetrokken, maar het Oude Diepje ligt als herinnering nog prachtig in het weidelandschap. Alinghuizen en Klein Garnwerd liggen beide ten westen van het Oude Diepje, maar zijn aan de oostkant van het Reitdiep gekomen.

Alinghuizen is, nadat de Hunze als open verbinding met zee door dijken was bedwongen, met het noordelijker Schillige

Baflo is een radiaal wierdedorp, in de vroege middeleeuwen ontstaan op een kwelderwal ten oosten van de Hunze. De dorpsnaam wordt verklaard als: achter het moerasbos. De kerk van Bafo komt al in 1211 in bronnen voor en had een belangrijke positie. Zij was een van de vijf proosdijen van de Ommelanden. Na de hervorming was het gedaan met de bijzondere positie van kerk en dorp. De bebouwing was aanvankelijk op de wierde geconcentreerd.

Na 1850 groeide het dorp geleidelijk aan de oostzijde. De ontsluiting via de spoorweg Groningen-Roodeschool in 1893 betekende een impuls. Richting station kwam r

Oorspronkelijk is Bellingeweer een middeleeuws wierdedorp, onmiddellijk ten zuiden van Winsum ontstaan op een kwelderwal ten oosten van de Hunze. Het dorp heeft een kerk gehad en een befaamde borg. Het heeft zijn borg in 1820 en de kerk in 1824 verloren en is aan Winsum vastgegroeid. Bellingeweer wordt in de administratie als zuidelijke wijk van Winsum beschouwd.

De borg Tamminga, ook wel Huis Bellingeweer genoemd, stond op de plaats waar zich nu in de zuidelijke uitbreidingswijk een hertenkamp bevindt. De borg, de kerk en de pastorie zijn in 1581 door de geuzen ernstig beschadigd. De borg w

Den Andel is een dijkdorp dat in de middeleeuwen is ontstaan aan de Oude Dijk die in het midden van de 13^e eeuw is gelegd en langs de Streekweg die daar haaks op staat. Daar is de kerk gesticht. In de middeleeuwen kwam het onder meer voor als Andleda; andel is kweldergras. De streken zijn naar elkaar toegegroeid.

Na de bedijking van de Noordpolder in 1811 nam de werkgelegenheid toe, verdichtte de bebouwing langs de Oude Dijk en kreeg Den Andel het karakter van een arbeidersdorp. Er werden twee molens opgericht, waarvan één nog bestaat. Op de hoek van de streken verrees een grote

Ezinge is een wierdedorp dat enkele eeuwen voor het begin van de jaartelling is ontstaan op een oeverwal van de Hunze, het huidige Reitdiep. De grote wierde met een radiale structuur is vanaf 1918 deels afgegraven en aan het begin van de jaren dertig grondig onderzocht onder leiding van archeoloog A.E. van Giffen. In 1825 werd het Oldehoofsche Kanaal gegraven en kreeg het dorp een haventje aan de zuidzijde. Nog geen halve eeuw later werd het alweer gedempt. In die tijd kwam langs het kanaal nieuwe bebouwing tot ontwikkeling, met onder meer de gereformeerde kerk (1875) met pastorie en catechisa

Feerwerd is een wierdedorp met een langgerekte vorm, ontstaan in de middeleeuwen nabij de Hunze, het huidige Reitdiep. Het is niet een zeer hoge wierde; op het hoogste punt is hij 2,6 meter boven NAP. Aan de zuidzijde is een deel van de wierde afgegraven en in 1825 is het Oldehoofsche Kanaal aan die kant dwars door de wierde gegraven. Daar is aan de Mentaweg vervolgens de koren- en pelmolen Joeswert opgericht, een stellingmolen met een witgeschilderde bakstenen onderbouw. De bebouwing aan de zuidzijde van het kanaal is nauwelijks meer uitgebreid, alleen aan de Connesweg ligt nog een streekje w

Garnwerd is een wierdedorp met een langgerekte structuur dat in de middeleeuwen is ontstaan ten westen van de Hunze, het latere Reitdiep. Toen deze waterloop in 1629 werd rechtgetrokken en verlegd, kwam het dorp onmiddellijk aan dit belangrijke vaarwater van Groningen naar de Lauwerszee te liggen. Door de scheepvaart bloeide het dorp op met allerlei voorzieningen. De bebouwing verplaatste zich gedurende de 18de en 19^de eeuw in de richting van de gekanaliseerde rivier. Aan de drukte kwam een einde toen de Stad met het nieuw gegraven Eemskanaal in 1876 een betere verbinding met zee kr

Klein en Groot Wetsinge zijn wierdedorpen die rond het begin van de jaartelling zijn ontstaan op de oeverwal ten oosten van de Hunze. Deze waterloop is in 1629 rechtgetrokken en verplaatst naar het westen. Tegenwoordig is Klein Wetsinge groter dan Groot Wetsinge, maar Groot Wetsinge heeft de grootste wierde.

De kerk van de Wetsingers stond in Groot Wetsinge. Het was een tufstenen zaalkerk uit de 13^e eeuw met een zadeldaktoren. Wegens bouwvalligheid is het gebouw, gelijk met de oude kerk van Sauwerd, in 1840 gesloopt, waarna een nieuwe kerk voor Sauwerd en de Wetsinges in Klein Wet

Maarhuizen is een wierdedorp dat ontstaan is in de middeleeuwen. Het komt voor het eerst in bronnen voor in een lijst van bezittingen van het klooster Werden – van de Friese missionaris Liudger – omstreeks 1000. In het Latijn wordt het aangeduid als ‘de maiori Huson’, wat ‘bij de grote huizen’ betekent. In 1211 werd het van Bafo afgescheiden tot een zelfstandig kerspel, waarbij ook nog een paar kleine agrarische nederzettingen ten zuidwesten behoorden, tot en met de Schaphalsterzijl in het Winsumerdiep. Ten zuiden van Maarhuizen ligt het Mensingeweerster Loopdiep, een rak dat ook w

Obergum is een wierdedorp dat in de middeleeuwen is ontstaan ten noordoosten van de Hunze, het huidige Reitdiep, en ten noorden van Winsum, waaraan het later zou vastgroeien. Het komt in de 10de en 11^e eeuw in bronnen voor als Obergon, Oborgum en Obergum; de betekenis is niet bevredigend verklaard. Obergum wordt van Winsum gescheiden door het voor de ontwatering gegraven Winsumerdiep dat ook voor het waterverkeer van belang werd. Tussen Obergum en Winsum ligt De Boog, een in 1808 over het diep geslagen hoge brug. Obergum is, ondanks latere ontwikkelingen en in tegenstelling tot het

Oostum is een klein wierdedorp, in de middeleeuwen ontstaan ten westen van het Reitdiep, dat als Hunze in de middeleeuwen wel oostelijker stroomde. In de 11^e eeuw komt het in bronnen voor als Asthe(m), de oostelijk gelegen woonplaats. De radiale wierde, nog maar net in de landschapsstructuur te herkennen, is tussen 1905 en 1913 grotendeels scherp afgegraven en lijkt daardoor zeer hoog.

De in het midden van de 13^e eeuw gebouwde kerk was oorspronkelijk drie traveeën diep, maar in de 14^e eeuw is het westelijke vak vervangen door een halve travee. Toen is de tor

Ranum is oorspronkelijk een wierdedorp dat ten noordoosten van de Hunze in de middeleeuwen is ontstaan. Het komt in 11de-eeuwse bronnen voor als Renon of Renum, afgeleid van Rene, waterloop. Noordelijk loopt het Oude Temmaar om de wierde. Ranum lijkt nu alleen maar een groep uit elkaar staande boerderijen ten noorden van Winsum aan de driesprong van de N361 richting de Marnedorpen en de N363 richting de dorpen van Eemsmond. De grotendeels afgegraven wierde is in het landschap wel te herkennen en op het restant ligt nog steeds het kerkhof. Het kleine dorp heeft namelijk wel een kerk gehad. Deze

Rasquert is een wierdedorp met een radiale structuur dat in de middeleeuwen op een oeverwal bij de Hunze is ontstaan. De naam wordt verklaard als rietwierde. Om de wierde loopt het Andelstermaar dat bij de Zwijntil uitkomt op het Rasquerdermaar. Rasquert heeft nooit een kerk gehad, de inwoners kerkten in het nabijgelegen Bafo. Wel stond er een borg die in de 15^e eeuw Aylkemaheerd heette. Later werd de borg Mathenesse genoemd, omdat in 1602 de Hollandse edelman Willem van Mathenesse het gebouw kocht. De borg is in 1729 gesloopt. Mogelijk is het huis Meijma een tweede borg geweest; de

Saaxumhuizen is een komdorp dat in de middeleeuwen aan een driesprong van wegen, de Dikemaweg/Saaxumhuizerweg en de Nienhuisweg, is ontstaan. Daarbij lagen ook twee huiswierden. Ze zijn later opgenomen in de vroege zeedijk. Ten zuidoosten loopt ruim om het dorp de Saaxumertocht richting Kanaal Bafo-Mensingeweer en ten westen ligt de Oude Tocht vrij ver in het land. De meeste huizen staan aan de Dorpsstraat, het doodlopende verlengde van de Nienhuisweg.

De kerk staat op een hoog en door een gracht omgeven kerkhof aan de kant van de driesprong tegenover de overige bebouwing van het dorp. Een b

Sauwerd is een wierdedorp dat enkele eeuwen voor het begin van de jaartelling is ontstaan ten oosten van het stroomgebied van de Hunze, het tegenwoordige Reitdiep waardoor het dorp met het Sauwerdermaar is verbonden.

In de middeleeuwen heet het Sâthawerth met als betekenis: wierde van zoden. Er heeft een kerk gestaan uit het midden van de 13^e eeuw met een koor uit de 14de of 15^e eeuw en met een vrijstaande toren. De kerk is in 1840 afgebroken, gelijk met die van Groot Wetsinge en de drie dorpen hebben in Klein Wetsinge een nieuwe kerk gebouwd. Ten westen van de vroeger

Tinallinge is een wierdedorp dat al enkele eeuwen voor het begin van de jaartelling is ontstaan. De wierde heeft een rechthoekige structuur en ook de erven volgen een blokverkaveling. De grotendeels onbebouwd gebleven wierde is deels afgegraven; de ossenweg is nog te beleven. Naar het zuidwesten loopt het Tinallingermaar, dat tot het eind van de 19^de eeuw een belangrijk vaarwater zou zijn geweest. Aan de noordwestzijde van de wierde heeft de borg Ter Weer gestaan, die in de 17^e eeuw in bezit is geweest van de families Tjarda van Starkenborgh en Gruys en die kort na 1719 i

Wierum is een wierdedorp dat dateert uit de middeleeuwen. Het ligt ten oosten van het Reitdiep en samen met Dorkwerd, Selwerd en Noorderhoogebrug vormde het een dorpenwaaier vlak ten noorden van de stad Groningen. Wierum had een uitgestrekt kerspel dat van Harssens tot bij Aduard reikte. De kleine buurschap Paddepoel ligt zuidelijk; een noordelijke uitbreidingswijk van Groningen is er naar genoemd. Bij Paddepoel, waar een gelijknamige kop-hals-rompboerderij uit het midden van de 19^de eeuw staat, ligt het in 1937 gegraven Van Starkenborghkanaal. Het Dwarsdiep, een voortzetting van he

Het wierdedorp Winsum is enkele eeuwen voor het begin van de jaartelling bewoond geraakt. De Hunze stroomde ten westen langs deze wierde en daardoor ontwikkelde het dorp zich voorspoedig. Daar kwam bij dat de oostelijker gelegen mond van de Fivel verlandde en de dorpen in Fivelgo op Winsum aangewezen waren als plek met een open zeeverbinding. Het werd een handelsplaats voor een groot verzorgingsgebied en verkreeg in 1057 munt-, markt- en tolrecht. Het oorspronkelijke Winsumerdiep, waarschijnlijk gegraven voor de afwatering, werd voor vervoer en handel een belangrijke verkeersader.

In 1276 we